Wat is Presentie – Stichting Presentie (2024)

Het woord ‘presentie’ of de uitdrukking ‘present zijn’ kennen we allemaal uit de omgangstaal. Daar betekent het zoiets als ‘er zijn’, ‘aanwezig zijn’. Maar binnen de presentiebenadering wordt dit begrip op een heel specifieke manier ingevuld. Als je presentie wilt beoefenen, kom je er niet met ‘er zijn voor de ander’. Er komt veel meer bij kijken. Het uitgangspunt is: je kunt er niet vóór iemand zijn, als je niet mét hem of haar bent.

Presentie is een relationele manier van mensen benaderen. Als je wilt weten wat het goede voor iemand is, dan moet je eerst mét iemand zijn voordat je er vóór iemand kunt zijn. Met andere woorden: je moet met aandacht en toewijding een relatie opbouwen omdat je dan pas leert begrijpen waar het voor hem of haar echt over gaat. Als je dat langzaam leert, dan ga je ook zien wie je voor de ander kunt zijn en wat je zou kunnen doen of wat je juist moet laten.

Als hulp- of zorgverlener moet ik eerst begrijpen wie de ander is en waar het in zijn of haar leven over gaat, en begrijpen wie ik zelf ben. Vervolgens zoeken we samen uit wie we voor elkaar kunnen zijn. Dat is relationeel werken, en daar gebruik je al je professionele kennis bij. Het is niet zo dat je je vak vergeet, maar je gebruikt het veel meer op geleide van de relatie die je met de ander hebt. Dus het is niet zo dat ik denk: ik kom nu bij een psycholoog, dus ik krijg hier een psychologische interventie. Nee, je komt bij mij en ik wil iets met jou opbouwen vanuit aandacht en toewijding. En zo leer ik pas zien wat er moet gebeuren. En dat gaan we dan uitzoeken…

Wat in deze definitie opvalt, is dat ze begint met de aandachtige en toegewijde betrekking op de ander. Je start dus niet vanuit je eigen interesses, de doelen van je vak of dat wat in de mode is. Want pas in de betrekking kun je als zorggever begrijpen waar je moet zijn met je zorg. Daar léér je waar iemands leven over gaat, wat voor hem of haar van betekenis is, waar verlangens en behoeften zitten, of waar iemand bang voor is. Dat vatten we samen in het zinnetje ‘Wat er voor de ander op het spel staat’. Als je daar zicht op hebt, kun je ook gaan begrijpen wat er in iemands leven past en wat bijdraagt aan zijn of haar welbevinden. Dat vraagt er wel om dat je in je waarneming niet al te veel beperkt wordt door bijvoorbeeld een verplichte methodiek, politieke eisen of financiële overwegingen. Het gaat erom dat je naar iemands héle leven mag kijken en niet alleen naar wat er mis of kapot is. Op die manier wordt duidelijk wie je voor de ander kunt zijn en waar het in de betrekking om draait. Dat staat dus niet van tevoren al vast, maar vormt zich gaandeweg.

Aan het einde van de definitie wordt gezegd dat presentie niet alleen draait om het ‘in relatie staan’, maar ook om doen wat er gedaan kan worden. Let op: er staat dus niet ‘wat gedaan móét worden’. Het gaat erom dat je zorg passend is in het leven van de ander en voor hem of haar zinvol is.

Als laatste vermeldt de definitie een aantal (professionele) kwaliteiten die je voor presentie nodig hebt: gevoel voor subtiliteit (het komt aan op details en kleine dingen), vakmanschap (presentie komt dus niet in de plaats van je vak), praktische wijsheid (die maakt dat je in concrete situaties verstandige beslissingen kunt nemen) en liefdevolle trouw (het gaat om dat wat de ander deugd zal doen). Kort gezegd draait presentie om de radicale toewending naar de ander.

Binnen presentie staat de vraag centraal: wat is goede zorg en wat doet een goede zorgverlener eigenlijk? We weten bijvoorbeeld uit onderzoek dat professionals die door cliënten en patiënten het meest worden gewaardeerd, vaak niet strikt doen wat in de boeken staat of in de opleidingen wordt geleerd.

Als je aan mensen vraagt wat zij een goede zorgverlener vinden, dan zeggen ze dingen als: dat is iemand die jou kent, voor wie je geen nummer bent, die je regelmatig ziet of tegenkomt, die je aan de mouw kunt trekken, die je kunt bellen en die dan ook opneemt. Voor zo’n hulp- of zorgverlener is het belangrijk hoe het met je gaat, en hij of zij snapt dat het soms helemaal niet gaat. Daarmee zeggen ze eigenlijk wat er in de eerste regel van de bovenstaande definitie staat: iemand die concreet tijd en aandacht voor je heeft, zich op je betrekt en zich jouw lot aantrekt, die iets begrijpt van je leven en je sores en die het goede voor jou wil.

Presentie is niet nieuw: het bestond al in de praktijk voordat het zo genoemd werd. Goede professionals deden en doen het al. Pas toen het onderzocht werd en werd uitgewerkt in een theorie ging deze manier van werken de ‘presentiebenadering’ heten en konden anderen het ook leren. Presentie is dus niet achter een bureau bedacht, maar opgediept uit de praktijk. Maar dat is niet de enige bron. Ze heeft daarnaast wortels in de academische tradities, met name in de wijsbegeerte, de theologie en de zorgethiek. Ook put ze uit verpleegkundige theorieën (over nursing) waarin wordt nagedacht over onderwerpen die binnen presentie eveneens aan de orde zijn, zoals menselijke kwetsbaarheid, relaties, nabijheid en afstemming. Ook in theoretische zin is presentie dus niet nieuw, maar ontwikkeld met behulp van gangbare en gerenommeerde stromingen.

Presentie is bovendien niet de enige benadering die gaat over kwetsbaarheid, de menselijke maat houden, werken vanuit relaties en dergelijke. Ze maakt deel uit van een bredere beweging. Zo hebben bijvoorbeeld Kwartiermaken in sociaal werk, Belevingsgerichte zorg in de verpleegkunde en Rehabilitatie en herstel in de psychiatrie een gelijke zoekrichting, al leggen ze andere accenten. Professionals en studenten die met deze stromingen vertrouwd zijn, zullen veel herkennen in presentie, al heeft presentie ook heel specifieke, eigen invullingen.

Je werkt vanuit de relatie. Zonder het opbouwen van een betekenisvolle relatie met de ander, kun je eigenlijk geen goede, passende zorg geven. We noemen dat ‘relationeel werken’. Dat wil zeggen: je probeert de ander echt te leren kennen en je in hem of haar te verdiepen. Je zoekt de ander op en brengt tijd met hem of haar door. Je deelt wederzijds dingen met elkaar en bouwt vertrouwen op. Vanuit wat er op het spel staat voor de ander, leer je wie je voor hem of haar kunt zijn en wat passende hulp is.

Je kijkt zo open en onbevangen mogelijk naar de ander. Daarbij ben je heel behoedzaam, zodat je niet vanuit je vak, je opleiding, je aannames of snelle interpretaties denkt te weten hoe het zit. Je probeert modellen en diagnoses even opzij te zetten en echt op een vrije, verwonderde ontdekkingstocht te gaan, met de vraag: wie zijn deze mensen?

Je sluit aan bij en stemt af op wat de ander aandraagt en wat hem of haar bezig blijkt te houden. Wanneer je in een chaotische woning binnenkomt, ga je niet meteen de rommel opruimen omdat jij niet tegen rommel kunt, maar kijk en luister je eerst naar de ander: wat speelt hier voor haar, wat vindt zij belangrijk? Je wacht eerst even af en bent terughoudend.

Je past je tempo aan dat van de ander aan. Je bent niet bezig met zo snel mogelijk ‘je ding doen’ of ‘de’ vraag boven water halen.

Je werkt niet uitsluitend op je routine (‘Zo doe ik het altijd!’ of: ‘Zo doen wij het hier!’). Als het maken van afspraken op een kantoor voor jouw cliënten niet goed werkt, dan moet je iets anders doen, bijvoorbeeld op huisbezoek gaan. Als een bewoner aldoor het stempel ‘lastig’ krijgt opgedrukt, ga je er niet zonder meer van uit dat dat klopt, maar ga je eerst uitzoeken wat er echt aan de hand is: heeft het iets te maken met wat jullie als zorgverleners doen of laten? En wat zou er anders kunnen, waardoor deze persoon zich beter geholpen, gehoord of gezien voelt?

Je bent niet ‘verkokerd’. Je bent niet alleen aanspreekbaar op één type vraag of probleem. Je gaat soms ook buiten de grenzen van je eigen vakgebied, als dat nodig is. Dat betekent niet dat je alles moet doen en kunnen. Integendeel, je zorgt juist dat er ruimte en aandacht is voor wat er speelt en dat iemand er eventueel hulp bij krijgt.

Je neemt geen afstand van het onverbeterlijke bij de ander. Het is onvermijdelijk dat mensen soms domme dingen doen, maar dat wil niet zeggen dat je daarom je handen van hen af moet trekken. Soms zijn we geneigd te denken dat mensen die telkens in de problemen komen niet wíllen, en dat ze het aan zichzelf te wijten hebben. Maar als we ze beter leren kennen, komen vaak de redenen tevoorschijn achter dat wat mensen doen: onmacht, het hoog willen houden van hun eer, behoefte aan erkenning en aan geaccepteerd worden zoals ze zijn – over dat soort dingen gaat het vaak.

Je verlaat de ander niet. Juist kwetsbare mensen zijn het meest gebaat bij mensen die bij hen blijven, die trouw zijn, ook al zijn er zo veel problemen die niet opgelost kunnen worden. Juist dan is er iets wat mensen hard nodig hebben: iemand die er voor ze is, die hen en hun problemen kent en die waar het kan ondersteuning biedt. In plaats van hun de rug toe te keren, omdat ze geen hulpvraag hebben, te lastig zijn, hun beloften niet nakomen, de post niet openen, te ingewikkeld en te afwijkend zijn.

Uit ervaring en onderzoek weten we dat presentie goede resultaten geeft voor zowel zorgvragers als zorggevers en organisaties.

Zorgvragers ervaren vaker dat zorgverleners er daadwerkelijk voor hen zijn, ruimte voor hen maken en belangstelling voor hen hebben. Zorgvragers worden gezien en gehoord en ervaren dat ze er mogen zijn en dat ze niet verlaten worden. Ook niet als ze terugvallen, moeilijk zijn, hun leven niet (meer) op orde krijgen of ‘anders’ en afwijkend zijn. Ze krijgen de hoogwaardige hulp en steun die bij hen past, en die ondersteuning wordt hun met aandacht gegeven. Ze worden geholpen bij en gestimuleerd tot het behouden van hun waardigheid en het ontplooien van hun krachten en talenten, zonder dat hun kwetsbaarheid miskend wordt. Ook merken ze dat zorgverleners graag bereikbaar en gemakkelijk aanspreekbaar zijn.

Zorggevers merken dat ze veel minder een productiemachine zijn die op basis van regels, methodieken en procedures en naar het model van de lopende band een stukje zorg ‘levert’. Ze mogen hun vak professioneel en met betrokkenheid uitoefenen. Hun motivatie om met of voor mensen te werken, wordt niet aan de kant geschoven of uitgebuit. Niet alleen hun vakgerichte competenties worden gewaardeerd, maar ook hun praktische wijsheid en hun normen en waarden tellen mee. Ze zijn in staat hun werk in te richten met minder regels en met meer beraad. Presentie bevordert het plezier in het (samen)werken en zo ook de voldoening en zin in het werk. Door aandachtige afstemming op de zorgontvanger wint de werker het vertrouwen en kan hij bij de ander een potje breken. Dat maakt het mogelijk dat hij, als het nodig is, met effect disciplinerend kan optreden.

De organisatie merkt dat werkers en zorgontvangers tevredener zijn en dat de laatsten vaker baat ervaren van de ontvangen hulp en steun. De afstemming op de zorgvraag verloopt doelmatiger en kent minder missers of verdubbelingen. Het werkplezier en de motivatie stijgen en werkers worden meer ‘zelfsturend’. Ze hébben niet alleen verantwoordelijkheden maar ze némen deze zo nodig ook. Door presentie gaat de hoeveelheid regels, administratieve beslommeringen en controles omlaag, worden moeilijk bereikbare mensen beter bereikt en raken managers inhoudelijk meer betrokken bij het uitvoerende werk.

Nog meer weten over presentie?Lees het verdiepende artikel van Prof. Dr. Andries Baart: Nadere introductie in de presentiefilosofie.